Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Madeni Parası
Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü’nden alınan bilgilere göre, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk madeni parası 10 kuruş, 5 kuruş, 20 kuruş ve 100 para olarak basılmıştır. Bu paraların bir yüzünde başak kabartması, diğer yüzünde ise Osmanlıca harflerle “Türkiye Cumhuriyet” yazısı bulunmaktadır. Mesrur İzzet Bey tarafından tasarlanan bu paralar, 1939 yılına kadar tedavülde kalmıştır.
Bronz alaşımdan üretilen 100 paradan, 1924-1939 döneminde 19 milyon adet basılmış, 10 kuruş ise 11 milyon adet piyasaya sürülmüştür. Harf devrimi sonrası Türk alfabesinin kullanılmasıyla birlikte, bir yüzünde “Türkiye Cumhuriyeti” yazısı veya Mustafa Kemal Atatürk’ün silueti bulunan 100 kuruş ve 1 lira 1934 yılında, 1 kuruş, 5 kuruş, 10 kuruş, 25 kuruş ve 50 kuruş ise 1935 yılında basılmıştır. Cumhuriyet tarihinin en küçük madeni parası olan 10 para ise 1940 yılından itibaren basılmaya başlanmıştır.
Yıllar geçtikçe değerleri artan bozuk paralardan 5 liranın 1974’te, 10 liranın 1981’de, 20 lira, 50 lira ve 100 liranın 1984’te, 25 liranın 1985’te ve 500 liranın 1989’da basımı gerçekleştirilmiştir. 1990’lı yıllara gelindiğinde ise 2 bin 500 lira, 5 bin lira, 10 bin lira, 25 bin lira, 50 bin lira ve 100 bin lira tedavüle girmiştir. 250 bin lira ise 2002 yılında piyasaya sürülmüştür.
Madeni Para Tasarımındaki Yenilikler
Geçen yüz yıl içerisinde, madeni paralarda tasarımın yanı sıra sıfır atılması, Yeni Türk Lirası’na geçiş, TL’ye dönüş ve Türk lirasının yeni simgesine kavuşması gibi birçok yenilik yaşanmıştır. Ayrıca, madeni paraların kalınlıkları ve alaşımları da değişiklik göstermiştir. Tek metalden üretilen paralardan iki metalden üretilen paralara geçiş yapılmış; günümüzde 50 kuruştan 5 liraya kadar olan paralar iki metalden, 1 kuruş, 5 kuruş, 10 kuruş ve 25 kuruş ise tek metal olarak üretilmeye başlanmıştır.
Dünyada da örnekleri bulunan bu basım şekli, güvenliğin artırılmasının yanı sıra paranın hafifletilmesi ve kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla benimsenmiştir. Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, Beşiktaş’taki yerleşkesinde üretimi gerçekleştirirken, Merkez Bankası’nın piyasa ihtiyacını göz önünde bulundurarak yaptığı analizler doğrultusunda Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın talimatlarıyla işlemlerini sürdürmektedir.
Madeni Para Üretiminde Kontrol Süreci
Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü Darphane Daire Başkanı Şenol Yıldız, Beşiktaş’taki yerleşkede 10 üretim hattı bulunduğunu ve tedavül sürecindeki kontrollerle ilgili şu bilgileri aktarmıştır:
- Ham Madde Kontrolü: Temin edilen ham maddenin belirlenen speklerde olması gerekmektedir. İlk kontrol burada başlar; hem kimyasal hem de fiziksel kontroller gerçekleştirilir.
- Üretim Kontrolü: Üretilen paranın kalitesi, üretimdeki çalışanlar ve laboratuvar tarafından değerlendirilir.
- Nihai Kontrol: Paralar Merkez Bankası’na gönderilir ve burada nihai kontroller yapılır. Uygun olmayanlar iade edilir, bu sayede piyasaya sunulmadan önce madeni paralar üç aşamalı bir kontrolden geçer.
Günlük ortalama 2,5 milyar adet üretim kapasiteleri olduğunu belirten Yıldız, Kartal’daki yerleşkenin hem yeni kapasite oluşturduğunu hem de ana merkezin yedek hattı olduğunu ifade etmiştir.
Cumhuriyet’in 100. Yılı Anısına Üretim
Yıldız, Cumhuriyet’in 100. yılı anısına 100 milyon 5 lira basılıp piyasaya sürüldüğünü belirtmiş, “Normal tedavül para olan 5 lira piyasaya sürülmeye devam edilmekte olup, 20 milyon adedi geçmiştir. 2024’ün sonuna kadar 850 milyon adet 5 liranın piyasaya sürülmesi hedeflendi. Yine benzer şekilde 400 milyonun üzerinde 50 kuruşta bir hedefimiz var. 7 milyon adet 25 kuruş üretim hedefi bulunmaktadır.” açıklamalarında bulunmuştur.
Bozuk Paranın Ömrü ve Tasarımı
Her ülkenin kendine özgü spekleri olduğunu belirten Yıldız, Türk madeni parasının da kendine has özelliklere sahip olduğunu ifade etmiştir. Üretim ve senyoraj değerleriyle ilgili şu bilgileri paylaşmıştır:
- Hafiflik ve Ekonomik Değer: Mümkün mertebe paranın metal olması nedeniyle hafif olmasını istiyoruz, diğer taraftan ise optimize ettiğimiz ekonomik değeri korumak hedefindeyiz.
- Kalite ve Değer: Paranın kendi değeri ve üretim maliyeti arasındaki oranı sürekli korumaya çalışıyoruz. Senyoraj değerlerimizin toplamda pozitif kalmasını sağlamak için çaba gösteriyoruz.
- Döngü Süresi: Bir metal paranın döngüsü yaklaşık 25 yıl sürmektedir. Dolayısıyla 25 yıl boyunca kalitesini koruması için uygun metal kaliteleri kullanılmaktadır.
Azerbaycan İçin Bozuk Para Üretimi
Yıldız, Azerbaycan bozuk parasının Darphane’de basıldığını belirterek, “Onlarla yaptığımız bir sözleşmemiz var. Yapılan anlaşma gereği 33 milyon adet metal para basımı gerçekleştireceğiz. Yaklaşık yüzde 80’ini tamamladık. Onların bizden talep ettiği 3 parça bozuk paradan 2’sini teslim ettik. Kalan kısmın numunelerini gönderdik ve onaylamaları durumunda kalan kısmı da teslim etmiş olacağız.” şeklinde konuşmuştur.
Teknolojik gelişmelerle kağıt para kullanımının azaldığını belirten Yıldız, benzer bir durumun madeni para için geçerli olmadığını vurgulamıştır. Bozuk paranın kültürel açıdan Türk toplumunda özel bir yere sahip olduğunu ifade eden Yıldız, “Dünyanın pek çok ülkesinde de durum farklı değildir. Son 5 yılda basılan metal paraların sayısında hiçbir azalma görülmemektedir. Kağıt para daha çok dijital ortama kaymakta, ancak metal paranın kullanımı devam etmektedir.” demiştir.
