Amerika Birleşik Devletleri’nde yıldırım düşmesi sonucu her yıl ortalama 243 kişi yaralanmakta ve 27 kişi yaşamını yitirmektedir. Güneş yüzeyinin neredeyse beş kat daha sıcak olan 27.760°C’ye ulaşabilen yıldırım, insan hayatı için ciddi tehlikeler oluşturması açısından oldukça kaygı verici bir fenomendir. Peki, bir insan yıldırım çarptığında vücudunda neler gerçekleşiyor? Yıldırım çarpmasının sonuçlarını anlayabilmek için öncelikle bu doğa olayının oluşum sürecine göz atmak gerekmektedir.
Yıldırım Nasıl Oluşur?
Yıldırım, sıcak havanın yükselmesi ve soğuması sonucu küçük su damlacıklarının bir araya gelerek bulut oluşturması ile meydana gelir. Sıcak hava daha da yükseldiğinde, bu damlacıklar birleşerek daha büyük damlacıklar haline gelir ve sonunda donarak buz kristallerine dönüşür. Büyüyen bu dolu taneleri bulutun etrafında hareket ederken, daha küçük pozitif yüklü buz kristallerine sürtünerek negatif yük kazanır. Dolayısıyla, dolu bulutun tabanı negatif yükle dolarken, üst kısımdaki hafif buz kristalleri pozitif yükle kalır. Negatif yüklü parçacıklar, yeryüzüne doğru çekilir. Uzun, iletken yapılar olan ağaçlar gibi “topraklama nesneleri”, bu negatif yüklü parçacıkların Dünya yüzeyine ulaşmasını kolaylaştırır. Çekim kuvveti çok güçlü hale geldiğinde, pozitif ve negatif yüklü parçacıklar arasında bir boşalma gerçekleşir ve bu da yıldırım çarpmasına yol açar. Yıldırım, ısının ve havanın ani genişlemesine neden olarak yüksek bir gök gürültüsü oluşturur. Met Office’e göre, yıldırımın yeryüzüne saniyede yaklaşık 44 kez çarptığı ve yılda yaklaşık 1,4 milyar yıldırım çarpması olduğu tahmin edilmektedir.
Yıldırım Çarpması Sonucu Yaralanmalar
Yıldırım, elektrik hatlarındaki 100.000 volta kıyasla 10 milyon volt gibi şaşırtıcı bir enerji taşır ve başta dolaşım, solunum ve sinir sistemi olmak üzere birçok vücut sistemine ciddi zararlar verebilir. Yıldırım çarpması, beyin kanamasına, felçlere ve derin doku yaralanmalarına neden olabilmektedir. Bildirilen ölümlerin çoğu, yıldırımın akımının kalbin doğal ritmini bozarak kalp durmasına yol açmasıyla gerçekleşir. Mantıksız gibi görünse de, birine yıldırım çarptıktan sonra defibrilatör ile başka bir elektrik şoku uygulamak hayatta kalma şansını artırabilir. Ayrıca, yıldırım çarpmaları solunum sisteminin felç olmasına da neden olabilir; bu durum boğulmayı önlemek amacıyla yapay solunum gerektirebilir. Sinir sisteminde meydana gelen hasar, alt ekstremitelerde geçici felç, reflekslerin zayıflaması ve devam eden nörolojik semptomlar, depresyon ve anksiyete gibi sorunlara yol açabilir. Yıldırımın neden olduğu yoğun ses, ışık ve ısı, kulak zarında şişmeye, göz hasarına ve ciltte yanıklara yol açabilir. Hayatta kalanların yaklaşık %74’ü, beyin hasarının ruh hali ve hafıza üzerinde değişikliklere neden olduğu ve sinir hasarının kronik ağrı ve hareket sorunlarına yol açtığı bir tür uzun vadeli sakatlık yaşamaktadır. Uzmanlar, yıldırım yaralanmalarından kaynaklanan nörolojik sorunların nedenine tam olarak hakim olmasa da, bunun beyinde doku hasarına neden olan akımın ve ani basınç değişiminin etkisiyle ilgili olduğu düşünülmektedir.
Yıldırım Çarpması Türleri
Yıldırımın vücut üzerindeki etkisi, yıldırımın türüne göre beş farklı şekilde sınıflandırılmaktadır:
- Doğrudan Çarpma: En az görülen (%3-5) ancak en ölümcül türdür. Akımın bir kısmı vücuttan geçerken, bir kısmı da cilt üzerinden akar, iç organlara ciddi hasar verir. Genellikle açık alanlarda bulunan kişileri etkiler.
- Yan Sıçrama: Yakındaki yüksek bir nesnenin vurulması sonucu, akımın bir kısmının kişiye atlamasıdır. Sıklıkla ağaçların altında bulunan kişileri etkiler.
- Toprak Akıntıları: Bir nesneye veya yere çarpıldığında meydana gelir; akıntı, yer yüzeyi boyunca ilerlemeye devam eder. Dolayısıyla çarpmanın yakınındaki herkes, toprak akıntısından etkilenme riski taşır. Yıldırım, vücuda çarpma noktasına en yakın temas noktasından girer ve vücuttan geçerek darbeden en uzaktaki temas noktasından çıkar.
- İletim: Yıldırım yaralanmalarının yaklaşık %5’ini oluşturur ve hem evin içindeki hem de dışındaki insanları etkileyebilir. Yıldırım bir metal nesneye çarparsa, bu metal akımı iletebilir ve insanlar metal çitlerden ve binalardaki sıhhi tesisat ve elektrik sistemlerinden dolayı şoka maruz kalabilir.
- Yükselti: Vakaların %10-12’sini oluşturur. Yerde toplanan pozitif yüklü elektriksel kuvvetler, bulutlardaki negatif akımlara çekilir. Boşalma olduğunda, kişi yükselti kanalının bir parçasıysa yaralanabilir veya ölebilir.
2020 tarihli bir raporda, erkeklerin yıldırım çarpması mağdurlarının daha büyük bir yüzdesini oluşturduğu öne sürülmüştür. Raporda, 2006 ile 2019 yılları arasında ABD’de 418 vakanın görüldüğü yıldırım ölümleri incelenmiştir. Yıldırım çarpması riskine en çok maruz kalan aktivitenin golf olduğu yönündeki yaygın inanışa rağmen, 40 ölümle en ölümcül aktivitenin balıkçılık olduğu, bunu plajda vakit geçirmek, kamp yapmak ve tekneyle gezmenin takip ettiği belirtilmiştir. Erkekler tüm ölümlerin %79’unu oluştururken, kadınlar her kategoride erkeklerden daha az ölüm yaşanmıştır. ABD’de herhangi bir yılda çoğu insan için yıldırım çarpması ihtimali kabaca 1,2 milyonda 1’dir. Bununla birlikte, ABD’nin Virginia eyaletinden eski park korucusu Roy C. Sullivan, 1942 ile 1977 yılları arasında yedi kez yıldırım çarpmasından sağ kurtulma rekorunu elinde tutmaktadır.
Yıldırımdan Korunmak İçin Neler Yapabiliriz?
Gök gürültüsü duyduğunuzda, büyük olasılıkla risk mesafesinde olduğunuzu unutmayın. Yerde durun, uzun nesnelerden kaçının ve bir binanın veya arabanın içine sığının. Bu önlemler, yıldırım çarpma riskini azaltmaya yardımcı olabilir.
